Người cá
“Bắt cá hai tay” là một thành ngữ, dùng thì được, nhưng hiểu cho chuẩn xác thật không dễ chút nào.
1) Trong “Kể chuyện thành ngữ tục ngữ” (tái bản lần thứ nhất – có sửa chữa) của Viện ngôn ngữ học do Hoàng Văn Hành chủ biên (Hà nội, 1994) giải thích như sau: “Bắt cá hai tay” tức là dùng cả hai tay để bắt một con cá, như kiểu “cầm hai tay”, “đưa hai tay”, “bưng hai tay”…Song hiểu như thế thì hành động “bắt cá” ở đây sẽ đạt được kết quả một cách khá chắc chắn và không có gì đáng chê.
Nhân dân ta đều hiểu thành ngữ này với nghĩa đen là mỗi tay bắt một con cá và kết quả là tuột mất, chẳng bắt được con nào (…).
Từ nghiã đen cụ thể đó, nhân dân ta đã dùng thành ngữ này với nghĩa rộng hơn để chỉ những người có tư tưởng “nước đôi”, hoặc tham lam ôm đồm, muốn có nhiều thứ, muốn làm nhiều việc cùng một lúc, không được việc này thì được việc khác, kết quả hoặc là không được việc gì , “xôi hỏng, bỏng không” hoặc được chắc một thứ, nhưng thường bị chê trách là tham lam khôn ranh.
Cách giải thích trên phải qua hai bước: Đầu tiên, bắt cá hai tay là hai tay cùng bắt một con cá. Tiếp theo, hai tay cùng lúc bắt hai con cá. Điều đó không đúng với tính chất của thành ngữ. Thành ngữ là “một tập hợp từ cố định quen dùng có nghĩa định danh, gọi tên sự vật, thường không thể suy ra từ nghĩa của từng yếu tố cấu thành” (Đại từ điển tiếng Việt trang 1466)
2) Trong tiếng Việt, Ngoài từ “cá” chỉ động vật bơi trong nước còn rất nhiều từ “cá” khác. Chẳng hạn:
- Đại
- Đại từ điển tiếng Việt bộ mới: Cá là đánh cuộc, hai người cá nhau xem đội bóng nào thắng (trang 169). Cá độ: Đánh cuộc với nhau tỷ số thắng thua của trận đấu để ăn tiền (trang 171). Cá cược: Đánh cuộc ăn tiền.
Như vậy “cá” trong “Bắt cá hai tay” là cá các cược hoặc cá độ chứ không phải cá bơi trong nước. Trong trò “cá” này, người bắt cá chỉ được phép bắt đội A hoặc đội B thắng (hoặc thua). Người tham lam hai tay bắt hai đội cho ăn chắc (đương nhiên luật chơi không cho phép) Câu thành ngữ trên nhằm chê bai người tham lam cái gì cũng muốn được về mình.
Giáo sư Nguyễn Lân cho “cá” trong thành ngữ “bắt cá hai tay” là cá bơi trong nước nên giảng câu “Thứ nhất thả cá, thứ nhì gá bạc” rằng: “Việc thả cá có lợi là đúng, cần khuyến khích, còn gá bạc thì ngày nay là một tội phạm, vì đó là một việc làm bất chính” (Từ điển thành ngữ và tục ngữ, trang 303).
Tục ngữ của dân gian không bao giờ ghép cái lợi do việc làm chính đáng với cái lợi do việc làm bất chính để răn dạy người đời. Ở câu trên thả cá và gá bạc đều đáng lên án. Khuyến khích thả cá trong trường hợp này là một điều tai hại có khi phải vào ngồi nhà đá.